Ζεφύρι: «Περιθωριακή» πόλη  χωρίς ιστορία ή Πόλη με τεράστια ιστορία «στο περιθώριο»;

 

 

 

 

 

Γράφει ο Δημήτρης Μπουρίκος

Πολιτικός-Κοινωνικός Επιστήμονας

Μελετητής τοπικής και κοινωνικής ιστορίας Δυτικής Αθήνας & Δυτικής Αττικής

 

«Όσον μικρά, όσον ευτελής και αν ᾗ η πατρίς εκάστου ανθρώπου, οφείλει  να την γνωρίζη εν μικρά σφαίρα»

«Πάσα γωνία, πάσα σπιθαμή γης έσχε την μυθολογίαν ή την ιστορίαν αυτής»

 Ιάκωβος Ρ. Ραγκαβής (1853)

Εισαγωγικά

Το Ζεφύρι ταυτίζεται στη δημόσια σφαίρα με την εγκληματικότητα,  το εμπόριο ναρκωτικών και τους τσιγγάνους.[1] Ολόκληρες δεκαετίες, μέρος της τοπικής αυτοδιοίκησης, της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών της περιοχής (σύλλογοι) και πολιτευτές-βουλευτές  εξαντλούν τη δράση τους στη «διαφήμιση» της περιοχής ως «γκέτο» και «άβατο».[2] Η κατάργηση του Δήμου Ζεφυρίου το 2011 και ο υποβιβασμός του σε Δημοτική Ενότητα στο πλαίσιο του καλλικρατικού Δήμου Φυλής επέτεινε ακόμα περισσότερο την τάση εγκατάλειψης συγκεκριμένων πολεοδομικών ενοτήτων/γειτονιών τους, διευκόλυνε τη «φυγή» δημόσιων και δημοτικών υπηρεσιών και άφησε μετέωρες τις όποιες προσπάθειες για την κοινωνική ένταξη των τσιγγάνων.

Αυτό το κλίμα απαξίωσης και υποβιβασμού αποτυπώνεται τόσο σε θεσμικά-προγραμματικά κείμενα για το Ζεφύρι όσο και σε δημοσιεύματα των ίδιων των παραγόντων της τοπικής αυτοδιοίκησης για την περιοχή. Μάλιστα, αναφέρεται συχνά ότι το Ζεφύρι «είναι μια περιοχή χωρίς ιδιαίτερα ιστορικά στοιχεία», «δεν μπορούμε να μιλήσουμε για οργανωμένο οικισμό ούτε καν στους νεώτερους χρόνους αφού ο οικισμός άρχισε να αναπτύσσεται στις αρχές του 1960», ενώ τα όποια αρχαιολογικά ευρήματα ή αναφορές πάντα αφορούν τις όμορες περιοχές των Άνω Λιοσίων και των Αχαρνών. [3]

Ωστόσο, αναφορές αρχαιολόγων εγνωσμένου κύρους με έργο στην ευρύτερη περιοχή, αναφορές σε ευρήματα που τοποθετούνται σε σημεία της σημερινής Δημοτικής Ενότητας Ζεφυρίου ή στα όρια της,  καθώς και αναφορές σε σημαντικά ευρήματα χωρίς προσδιορισμό του τοπωνυμίου αλλά κατάδειξη απόστασης και κατεύθυνσης από συγκεκριμένα σημεία αναφοράς (πχ., Λόφος των 40 Μαρτύρων) καθώς και η γεωγραφική θέση μεταξύ του αρχαίου τείχους «Δέμα» και των τειχών του Καματερού και Γεροβουνού , δηλώνουν την ιστορική σημασία της περιοχής του Ζεφυρίου ήδη από τα αρχαία χρόνια.

Το Ζεφύρι δεν είναι μια «περιθωριακή πόλη χωρίς ιστορία» (όπως πολλοί πιστεύουν) αλλά είναι  μια «πόλη με τεράστια ιστορία στο περιθώριο»!  Φαίνεται ότι ο χωρικός και κοινωνικός στιγματισμός της περιοχής σε συνδυασμό με την αδράνεια τοπικών φορέων, έχουν συμβάλει στην «περιθωριοποίηση» της ιστορίας της περιοχής που θα μπορούσε να αποτελέσει εργαλείο για το σχεδιασμό και την υλοποίηση παρεμβάσεων χωρικής  ανασυγκρότησης και αστικής βιωσιμότητας με σκοπό την αντιμετώπιση του κατακερματισμού, των αθέατων αλλά υπαρκτών «τειχών» και την εμπέδωση μιας νέας ταυτότητας για την περιοχή.

Ζεφύρι: Ο αρχαίος Δήμος Ευπυρίδων (;)

Ο αρχαίος Δήμος Ευπυρίδων δεν εντοπίζεται στα Άνω Λιόσια αλλά κυρίως στη σημερινή περιοχή του Ζεφυρίου. Είναι χαρακτηριστικός ο χάρτης με το χωρικό εντοπισμό των αρχαίων Δήμων στην Αττική στο μνημειώδες έργο του Trail., J. (1975) και το σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα.[4]

Αναλυτικότερα, ο Δήμος Ευπυρίδων τοποθετείται ακριβώς βορειοανατολικά του όρους Αιγάλεω (βλ. Χάρτη 1) και διακριτά από τους κοντινούς Δήμους Κρωπιδών και Αχαρνών. Στο δε αναλυτικό υπόμνημα με τις θέσεις των αρχαίων Δήμων, αναφέρεται ότι ο Δήμος Ευπυρίδων τοποθετείται σημειακά κοντά στο Καματερό (“near Kamatero”)  και όχι κοντά στην περιοχή Άνω Λιοσίων ή Αχαρνών.  Ο δε Δήμος Κρωπιδών τοποθετείται δυτικά των Άνω Λιοσίων, καταδεικνύοντας έτσι την εγγύτητα του αρχαίου Δήμου Ευπυρίδων με το Καματερό περισσότερο και όχι με τα Άνω Λιόσια, άρα με τη σημερινή περιοχή του Ζεφυρίου που συνορεύει με το Καματερό και βρίσκεται ακριβώς εκεί που αποτυπώνει η χαρτογραφική επισήμανση.

Οι ενδείξεις για τη συγκεκριμένη χωροθέτηση του αρχαίου Δήμου Ευπυρίδων, σύμφωνα  με τον J. Trail (1975) αφορούν αναφορές του Στέφανου Βυζαντίου και ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή της εκκλησίας των Σαράντα Μαρτύρων.  Τα εύρημα κοντά στην εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων αναφέρονται ειδικότερα σε επιγραφές και τμήματα γλυπτών που ανακαλύφθηκαν τυχαία όταν ένα τείχος κατέρρευσε στην περιοχή μεταξύ των χωριών «Επάνω Λιόσια» και «Μενίδι» (βλ. Χάρτη 2), περίπου σε απόσταση ενός χιλιομέτρου νοτιοδυτικώς του ιερού των Σαράντα Μαρτύρων (Vanderpool, 1960). Τα ευρήματα έδειξαν ότι επρόκειτο για ιερό του Ηρακλέους  στο οποίο σύχναζαν μέλη ενός Εράνου. Η περιοχή αυτή τοποθετείται στην ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Δήμου Αχαρνών, ωστόσο η εφαρμογή της κατεύθυνσης και της απόστασης από το  σημείο αναφοράς δείχνει ότι πρόκειται για περιοχή του σημερινού Ζεφυρίου (άλλωστε το Ζεφύρι διοικητικά υπαγόταν στο Δήμο Αχαρνών μέχρι και το 1967).[5]

Η ανακάλυψη του αρχαίου θεάτρου των Αχαρνών στην οδό Σαλαμίνος 21, κοντά στη διασταύρωση με την οδό Λιοσίων, είχε ως αποτέλεσμα τον καθορισμό της θέσης του πολιτικο-θρησκευτικού κέντρου του αρχαίου Δήμου Αχαρνών. Πριν την ανακάλυψη αυτή, επικρατέστερη περιοχή είχε θεωρηθεί η περιοχή των λόφων των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων και Προφήτη Ηλία και της Αυλίζας νοτιοανατολικά, όπου είχε παρατηρηθεί η μεγαλύτερη πυκνότητα ευρημάτων και επιγραφών (Υπ. Πολιτισμού και Τουρισμού, 2012: 24-25). Μετά τα νέα δεδομένα, η ευρύτερη περιοχή νότια του συγκεκριμένου σημείου που καταλαμβάνεται από τις περιοχές Λίμνη (Άνω Λιοσίων & Ζεφυρίου), Αυλίζα (Ζεφυρίου & Αχαρνών) και Κάτω Ζοφριάς (σημερινή πολεοδομική ενότητα 2 της Δ.Ε. Ζεφυρίου, η περιοχή δηλ. νότια του οδικού άξονα της Αττικής οδού) δεν μπορεί παρά να αποτελεί το χώρο σημαντικού αρχαίου Δήμου.

 

Ζεφύρι: Ο αρχαίος Δήμος Χολαργού (;)

Εκτός των ευρημάτων για το ιερό του Ηρακλέους, η ανασκαφή κατά την κατασκευή δημοτικού δρόμου στα διοικητικά όρια των Δημοτικών Ενοτήτων Άνω Λιοσίων και Ζεφυρίου (οδός Μονής Αρκαδίου στην περιοχή Λίμνη) έφερε στην επιφάνεια μια σειρά νέων αρχαιολογικών ευρημάτων. Αναλυτικότερα: Μεγάλο συγκρότημα υστερο-ρωμαϊκού λουτρού (βαλανείου), πολλές δεξαμενές, χώροι υποκαύστων, συστήματα πήλινων αγωγών χτισμένων με κεραμίδες και δωμάτια για την ανάπαυση και την αναψυχή των λουόμενων (Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, 118). Η μελέτη των ευρημάτων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν τουλάχιστον τρεις χρονολογικές φάσεις του συγκεκριμένου συγκροτήματος , δυο που χρονολογούνται στους κλασικούς χρόνους (5-4^ος αι. π.Χ.) και μια ύστερων ρωμαϊκών-βυζαντινών χρόνων (Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, 120). Πιστεύεται ότι στο χώρο αυτού του συγκροτήματος ή σε γειτονικό χώρο στα βόρεια και στα ανατολικά του (δηλ. στα διοικητικά όρια της Δημοτικής Ενότητας Ζεφυρίου), υπήρχε παλαιότερα κάποιο σημαντικό μνημειώδες κτίσμα κλασικών χρόνων και πιθανολογείται η τοποθέτηση του κέντρου ενός αρχαίου Δήμου στην περιοχή, ίσως του Δήμου των Χολαργέων (Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, 120-121).

 

Ζεφύρι: Ο αρχαίος Δήμος Φρεαρρίων (;)

Στις διαθέσιμες εκδόσεις και δημοσεύσεις, η προσέγγιση και εξήγηση του τοπωνυμίου «Ζεφύρι» φαίνεται να συναντά μια αμηχανία! Οι συνήθεις αναφορές κάνουν λόγο για μια μεγάλη στέρνα κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές στο δυτικό μέρος της πόλης (και εξ’ αυτού προέκυψε το τοπωνύμιο «Ζοφριά») ή  την τοπική ποδοσφαιρική ομάδα «Ζέφυρος» από το όνομα του αντίστοιχου ανέμου (Δήμος Ζεφυρίου, 2008, 25). Μάλιστα, κάποιοι διατείνονται ότι πρόκειται για μια περιοχή χωρίς ιδιαίτερα ιστορικά στοιχεία![6]

Ωστόσο, διαθέτουμε σημαντικές ιστορικές και αρχαιολογικές ενδείξεις ότι  ο σημερινός χώρος του Ζεφυρίου αποτέλεσε την έδρα σημαντικού αρχαίου Δήμου.  Ο αγωνιστής του 1821 και λόγιος, Διονύσιος Σουρμελής (γεννηθείς περί τα τέλη 18^ου αιώνα και αποθανών μετά το 1862), στο μνημειώδες έργο του με τίτλο «Αττικά ή Περί Δήμων Αττικής εν οις και περί τινών μερών του Άστεως» (εκδόθηκε το 1854 στην Αθήνα στο τυπογραφείο Αλέξανδρου Κ. Γκαρμπολά), αναφέρει γενικά ότι πολλοί δήμοι της αρχαιότητας μετονομάστηκαν κυρίως από: α) τα ονόματα των αγίων που είχαν ναοί στην περιοχή τους, β) τα ονόματα  των κυρίων τους αφού ερημώθηκαν λόγω των περιστάσεων και μεταβλήθηκαν σε κτήματα Χριστιανών και Τούρκων και γ) παραφθορά και αλλοίωση πολλών ονομάτων δήμων και χωρίων από τους εποίκους Αλβανούς, με συνέπεια  να χαθεί ιστορική συνέχεια/σύνδεση («μεταβολήν και αλλοίωσιν των πραγμάτων από του φωτός εις το σκότος») (Σουρμελής, 1854: γ΄-δ΄).

Ειδικότερα, ο Σουρμελής (1854:89) αναφέρει ότι ο αρχαίος Δήμος «Φρέαρροι» (δημότης «Φρεάρριος») πήρε το όνομά του από το «φρέαρ και άρδειν» διότι οι κάτοικοι της περιοχής, λόγω έλλειψης νερού πηγής, χρησιμοποιούσαν τα φρεάτια νερά και για πόση και για άρδευση. Κάνει, επίσης, αναφορά στον Στέφανο Βυζάντιο[7], σύμφωνα με τον οποίο ο δήμος ονομάσθηκε «Φρεάρριος» από ήρωα της Αθήνας και στο όνομα αυτό προστέθηκε μια συλλαβή και έτσι καλείτο «Ζωφρέαρροι». Η χωρική εντόπιση του δήμου αυτού γίνεται μεταξύ του Καματερού και του χωριού Λιόσια που είχε κατοικηθεί πριν το Καματερό» (Σουρμελής, 1854: 89).[8] Από τον αρχαίο Δήμο «Φρέαρροι» της Λεοντίδος Φυλής ήταν ο Θεμιστοκλής[9], όπως άλλωστε αποτυπώνεται και σε αρκετές αρχαίες επιγραφές (IG I² 910,1/IG I² 910,2: Θεμισθοκλε͂ς Φρεάρριος).[10] H δε μητέρα του Θεμιστοκλή εικάζεται ότι ήταν από τις Αχαρνές, δηλαδή από την ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Δήμου Φρεαρρίων (Σταγειρίτης, 1816).

Το 1959, βρέθηκαν στην περιοχή του σημερινού Ζεφυρίου και ειδικότερα κοντά στην περιοχή πρώην ιδιοκτησίας Σαφαρίκα (νυν 4^ο Δημοτικό Σχολείο Ζεφυρίου) και την εκκλησία Παναγίας Γρηγορούσσης, σημαντικές αρχαιότητες. Αναλυτικότερα. Σύμφωνα με τις αναφορές στον τύπο της εποχής (βλ. και Εικόνα 1), «εις θέσιν  Άνω Λίμνη Ζοφριά, κειμένην μεταξύ Άνω Λιοσίων, Καματερού και Αχαρνών (Μενιδίου), παρά το ιδιωτικόν εκπαιδευτήριον του κ. Α. Κ. Σαφαρίκα, απεκαλύφθησαν εντός αμπελώνος παρά του ιδιοκτήτου του κ. Γεωργίου Κυρίτση, σπουδαιότατα έργα γλυπτικής και μια μεγάλη επιγραφή «Ερανιστών», που προέρχονται προφανώς από το εκεί ευρισκόμενον ιερόν του Ηρακλέους («Ηράκλειον»), το οποίον όπως προκύπτει από γνωστάς επιγραφάς, είχε μεγάλην φήμην και εκτίμησιν μεταξύ των αρχαίων κατοίκων της Αττικής». Συνολικά, ανακαλύφθηκαν δέκα-τέσσερις αρχαιότητες που βρίσκονται ήδη στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας (βλ. χαρακτηριστικά Εικόνα 2)

 

Χάρτης  1

Αρχαίοι Δήμοι της Αττικής

Πηγή: Trail., J. (1975) &  http://atheniansproject.com

 

Χάρτης 2

Επάνω Λιόσια, Καματερό και ενδιάμεση περιοχή

Πηγή: Curtius, Kaupert (1881),  Karten von Attika, Heft 1: Pyrgos

 

 

 

 

Εικόνα 1 Η ανακοίνωση για τη σημαντική αρχαιολογική ανακάλυψη στο Ζεφύρι  («Άνω Λίμνη Ζοφρά») στην Καθημερινή, 16.7.1959

 

 

Εικόνα 2 Αναθηματικό ανάγλυφο του Ηρακλέους με το λιοντάρι της Νεμέας από το ιερό του Ηρακλέους στο Ζεφύρι

Πηγή: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

 

Καταληκτικά

Είναι σαφές ότι στη σημερινή περιοχή του Ζεφυρίου, όχι μόνο υπήρξε αρχαία παρουσία και κατοίκηση, αλλά αποτέλεσε έδρα σημαντικού αρχαίου Δήμου της Αττικής. Το γεγονός ότι η περιοχή Ζεφυρίου αποτελούσε μέχρι και το 1967 οικισμό του Δήμου Αχαρνών είχε ως συνέπεια η όποια αναφορά σε αρχαιολογικά ευρήματα να προσδιορίζεται με σημεία αναφοράς εντός του Δήμου Αχαρνών ή παρακείμενους οικισμούς, οδηγώντας έτσι εκτός αρχαιολογικού χάρτη το τοπωνύμιο «Ζεφύρι». Σε αυτό συνέβαλε η ατυχής επιλογή ονομάτων για τις οδούς του Ζεφυρίου αφού δεν υπήρξε σχέδιο ανάδειξης της αρχαίας ιστορίας της περιοχής (μόνο πρόσφατα τοποθετήθηκε σήμανση σε πλατεία με την επωνυμία «Ευπυρίδες») καθώς και η έλλειψη ονοματοδοσίας των συνοικιακών συμβουλίων/ συνοικιών/ πολεοδομικών ενοτήτων του Δήμου Ζεφυρίου (ακολουθήθηκε η αριθμητική σήμανση  1,2,3  παρότι η τρίτη πολεοδομική ενότητα αναφερόταν ως  «Λίμνη»).

Η ανάδειξη, σήμανση και αξιοποίηση των αρχαίων ιστορικών και αρχαιολογικών αναφορών στην περιοχή του Ζεφυρίου αποτελεί μια αναγκαιότητα που μπορεί και πρέπει να συνδυαστεί με τη χωρική ανασυγκρότηση της πόλης, την εφαρμογή ενός σχεδίου βιώσιμης κινητικότητας για τη σύνδεση των επιμέρους συνοικιών της και την προσπάθεια εμπέδωσης μιας νέας τοπικής ταυτότητας για την αντιμετώπιση του χωρικού στιγματισμού που βιώνει.

Προς αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν χρήσιμα τα ακόλουθα:

1. Κατάρτιση ιστορικής μελέτης για την περιοχή του σημερινού Ζεφυρίου και ανάδειξη της σύνδεσης με τους αρχαίους Δήμους Ευπυρίδων και Φρεαρρίων.
2. Κατάρτιση χάρτη με σημειακές τοποθετήσεις αρχαίων ευρημάτων προς γνώση και εξοικείωση των κατοίκων και διευκόλυνση μελετητών και ερευνητών- Αξιοποίηση σχετικής θεματολογίας σε εργασίες μαθητών των σχολικών μονάδων της περιοχής.
3. Μετονομασία οδών σε περιοχές ευρημάτων (πχ. Φρεαρρίων, Ηρακλέους) με αντίστοιχη αναλυτική σήμανση.
4. Μετονομασία των γειτονιών/συνοικιών της πόλης σύμφωνα με τις ιστορικές και αρχαιολογικές αναφορές («Ευπυρίδες», «Λίμνη», «Ηράκλειο», «Κάτω Ζοφριά»).
5. Μετονομασία της Δημοτικής Ενότητας Ζεφυρίου (Κοινότητα πια με το νόμο «Κλεισθένη») σε Δημοτική Ενότητα (Κοινότητα) Φρεαρρίων ή Ευπυρίδων.
6. Σχεδιασμός πολιτιστικής διαδρομής «Φρεαρρίων»- αλυσίδα πρόσβασης σε αρχαιολογικά ευρήματα περιοχής και χώρους ιστορικής αναφοράς με δίκτυο πεζοδρομίων- ποδηλατοδρόμου που θα συνδέει το Πάρκο Λιάρου, το σκεπαστό της Αττικής οδού και το Πάρκο Πόλης στη Λίμνη).
7. Ένταξη της πολιτιστικής διαδρομής «Φρεαρρίων» σε ένα ευρύτερο σύνολο πολιτιστικών διαδρομών του Δήμου Φυλής (με διασυνδέσεις πχ. με αρχαίο τείχος «Δέμα» και αρχαιολογικό χώρο «Τσουκλίδι») και Δήμου Αχαρνών- Σχεδιασμός Ολοκληρωμένης Χωρικής Επένδυσης για την ευρύτερη περιοχή.

 

 

 

 

Πηγές- Βιβλιογραφία

Ανδρέου, Μ., Πετρόπουλος, Λ., Σχορετσιανίτης, Α. (2012), Πολεοδομική έρευνα στο Δήμο Ζεφυρίου στα πλαίσια των στόχων του «Αστικού Παρατηρητηρίου», Πτυχιακή εργασία, ΤΕΙ Πειραιά/ Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων, ΤΕΙ Πειραιά: Πειραιάς

Δήμος Ζεφυρίου (2008), Επιχειρησιακό  πρόγραμμα 2007-2010, Δήμος Ζεφυρίου: Ζεφύρι

Ζέρβας, Α., Ζέρβας, Μ. (2018), Ζεφύρι. Νεότερη διαδρομή (1950-2010), Ζεφύρι

Ραγκαβής, Ι. (1853), Τα Ελληνικά ήτοι περιγραφή γεωγραφική, ιστορική, αρχαιολογική, και στατιστική της αρχαίας και νέας Ελλάδος, Τόμοι Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, Αντωνιάδου: Αθήναι

Σουρμελής, Δ. (1854), Αττικά ή Περί Δήμων Αττικής εν οις και περί τινών μερών του Άστεως, Αθήναι

Σταγειρίτης, Α. (1816), Βίος Θεμιστοκλέους του Αθηναίου, Τσβέκιος: Αυστρία

Σταινχάουερ, Γ. (επιμ.) (2005), Αττικής οδού περιήγησις, Αττική οδός: Αθήνα.

Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, τόμοι Ι και ΙΙ, Κάκτος: Αθήνα, 2004

Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (2012), 2000-2010. Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού: Αθήνα

Υπουργείο Πολιτισμού (2009), Αρχαιολογικόν Δελτίον, Τόμος 55 (2000), Χρονικά Β1, Υπουργείο Πολιτισμού: Αθήνα

 

 

 

Curtius, E., Kaupert, J. (1881), Karten von Attika, Heft 1, Berlin

McCredie, J. (1966), Fortified military camps in Attica, Hesperia: Supplement XI, American School of Classical Studies at Athens, Princeton: New Jersey

Munn, M. (1993), The Defense of Attica: The Dema Wall and the Boiotian War of 378-375 B.C. Berekeley:  University of California Press.

Scranton, R. (1942), Greek Walls, Mass: Harvard University Press

 

[1] https://www.citybranding.gr/2010/10/blog-post_14.html.

[2] https://www.academia.edu/38596639/%CE%96%CE%95%CE%A6%CE%A5%CE%A1%CE%99_%CE%97_%CE%9F%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%94%CE%9F%CE%9C%CE%97%CE%A3%CE%97_%CE%9C%CE%99%CE%91%CE%A3_%CE%92%CE%99%CE%A9%CE%A3%CE%99%CE%9C%CE%97%CE%A3_%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE%97%CE%A3_%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%AF%CE%B1_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B5%CF%82.

[3] https://viosimozefyri.wordpress.com & https://viosimozefyri.wordpress.com/category/%ce%bc%ce%b5%ce%bb%ce%ad%cf%84%ce%b5%cf%82-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%ad%cf%81%ce%b5%cf%85%ce%bd%ce%b5%cf%82-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%bf-%ce%b6%ce%b5%cf%86%cf%8d%cf%81%ce%b9.

[4] http://atheniansproject.com.

[5] Λαθεμένα αναφέρεται ότι τα «αρχαιολογικά ευρήματα αναδεικνύουν ότι στην περιοχή βόρεια του Ζεφυρίου υπήρχε το ιερό του Ηρακλέους» (Ζέρβας, Α., Ζέρβας, Μ., 2018, 20), ενώ η αναφορά περί αρχαιολογικών ευρημάτων κατά την κατασκευή της Αττικής Οδού στην περιοχή Ζεφυρίου επιβεβαιώνουν ότι ήταν κατοικημένη από την αρχαία εποχή, χωρίς όμως να παρατίθενται αναλυτικότερες πληροφορίες ή πηγές (Ζέρβας, Α., Ζέρβας, Μ., 2018, 21). Σχετικές πληροφορίες παρέχονται, όμως, στην έκδοση της Αττικής Οδού με επιμ. Γ. Σταινχάουερ (2005), Αττικής οδού περιήγησις, Αθήνα. Οφείλονται ευχαριστίες στην κα Άννα Παπακώστα, Διευθύντρια Διοικητικών Υπηρεσιών της Αττικής Οδού ΑΕ, για την πρόσβαση στη συγκεκριμένη έκδοση.

[6] https://www.dinamisimetoxis.gr/portal/%ce%b4%ce%b7%ce%bc%ce%bf%cf%84%ce%b9%ce%ba%cf%8c-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%bc%ce%ad%cf%81%ce%b9%cf%83%ce%bc%ce%b1-%ce%b6%ce%b5%cf%86%cf%85%cf%81%ce%af%ce%bf%cf%85/.

[7] «Ο Στέφανος ο Βυζάντιος υπήρξε σπουδαίος γραμματικός και λόγιος του 6ου μ.Χ. αιώνα. Για τη ζωή του δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Πιθανολογείται πως έζησε μεταξύ των ετών 538-573 μ.Χ. και ίσως χρημάτισε καθηγητής στο αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. Συνέγραψε το μνημειώδες έργο Εθνικά, αποτελούμενο από 60 βιβλία. Στο έργο αυτό συμπεριέλαβε όλα τα τοπωνύμια του τότε γνωστού κόσμου, ταξινομημένα κατ’ αλφαβητική σειρά. Το έργο έφτασε σε εμάς με τη μορφή επιτομής την οποία συνέθεσε ο Ερμόλαος, πιθανώς τον 6ο αι. Tο έργο του Στέφανου αποτελεί πολύτιμη γεωγραφική, ιστορική, λογοτεχνική και γλωσσική πηγή, καθώς σε αυτό συμπεριλαμβάνονται, εκτός από τα τοπωνύμια, τα παράγωγά τους, εθνικά ονόματα, ιστορικές πληροφορίες και ανέκδοτα για τις διάφορες τοποθεσίες, καθώς και παραθέματα από χαμένα έργα ιστορικών και γεωγράφων της αρχαιότητας» (βλ. Στέφανος Βυζάντιος. Εθνικά, τόμοι Ι και ΙΙ, Κάκτος: Αθήνα, 2004).

[8] Ο αρχαίος Δήμος Φρεαρρίων εικάζεται από τον αρχαιολόγο Vanderpool (1970) ότι βρίσκεται στην περιοχή Αναβύσσου, κοντά στη θέση «Όλυμπος». Η υπόθεση αυτή στηρίζεται στην εύρεση μιας επιγραφής ιερών κανόνων στην οποία αναγράφεται «Φρεαρρίων θυόντωσαν τηι Δήμητρι».

[9] Ο Θεμιστοκλής του Νεοκλέους ο Φρεάριος (527 π.Χ. – 459 π.Χ.) ήταν Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός. Υπήρξε αρχηγός της δημοκρατικής παράταξης στην κλασική Αθήνα, έλαβε μέρος στη Μάχη του Μαραθώνα[3] το 490 π.Χ. και στη Ναυμαχία του Αρτεμισίου το 480 π.Χ.. Έμεινε όμως γνωστός ως ο θεμελιωτής της ναυτικής δύναμης της Αθήνας και ως ο κυριότερος συντελεστής της αποφασιστικής νίκης των Ελλήνων εναντίον των Περσών στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας στις 22 Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ., που σηματοδότησε την αρχή του τέλους της περσικής παρουσίας στη Μεσόγειο.

[10] Βλ. έρευνα στο: https://epigraphy.packhum.org).