Αρχαίο Φρούριο Αιγοσθένων: Με αφορμή μια φωτογραφία… ένας συνοπτικός οδηγός μελέτης!

Γράφει ο Δημήτρης Μπουρίκος

Πολιτικός- Κοινωνικός επιστήμονας, αποφ. Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης

https://dbourikos.academia.edu/

Η αφορμή…

Στην εξαιρετική στήλη «ΑΘΗΝΑΪΚΑ PLUS» της Καθημερινής και ειδικότερα στο φύλλο της 22.1.2021 (επιμέλεια: Μαργαρίτα Πουρνάρα)[1], γίνεται λόγος για τον βρετανό αρχαιολόγο Μάρτιν Σίνκλερ Χουντ με αφορμή το θάνατό του πριν λίγες ημέρες. Παρότι το άρθρο (και δικαίως) εστιάζει στη σχέση του σημαντικού αρχαιολόγου με τις ανασκαφές κυρίως στην Κρήτη (Κνωσός), μία από τις τέσσερις φωτογραφίες που παρατίθενται, δείχνει τον εκλιπόντα στα Αιγόσθενα (με τη λεζάντα να αναφέρει «Στα Αιγόσθενα, αρχαία πόλη των Μεγάρων το 1948», βλ. Εικόνα 1).

Η εικόνα αυτή αποτελεί την αφορμή για το σημερινό άρθρο- συνοπτικός οδηγός για τη μελέτη του αρχαίου φρουρίου Αιγοσθένων της Δυτικής Αττικής. Σε προηγούμενα δημοσιεύματα, έχουμε αναδείξει τη σημασία των φωτογραφιών που προέρχονται είτε από αρχαιολογικά αρχεία (πχ., Βρετανική Σχολή Αθηνών)[2]  είτε από τα ιστορικά αρχεία ποικίλων φορέων (πχ., στρατιωτικά αρχεία της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας)[3], ενώ και ποικίλες δημόσιες/ ανοικτές πηγές (πχ., Υπουργείο Πολιτισμού, επιστημονικά περιοδικά) μας παρέχουν πρόσβαση σε πολύτιμα τεκμήρια (φωτογραφικά και χαρτογραφικά). Πέρα από την άμεση γνωστική απόλαυση της φωτογραφίας ως απεικόνισης συγκεκριμένων τόπων, παρέχεται και ένα εργαλείο τεκμηρίωσης για ευρύτερους περιβαλλοντικούς και χωροταξικούς σκοπούς (πχ., η διάθεση φωτογραφιών ενός μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου μέσα στο χρόνο μας, παρέχει πολύτιμα στοιχεία για τις διαχρονικές παρεμβάσεις, αλλοιώσεις και εν γένει μεταβολές).

…λίγα λόγια για τα Αιγόσθενα και το αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων…

Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Δυτικής Αττικής (που είναι παραγνωρισμένο λόγω της έμφασης στην υποβάθμισή της) είναι η πλούσια ιστορική και αρχαιολογική ιστορία της σχετικά με τα αρχαία φρούρια και τα ποικίλα οχυρά. Κατ΄ αρχάς τα Αιγόσθενα βρίσκονται στη Δυτική Αττική, εντός των εδαφικών ορίων του σημερινού Δήμου Mάνδρας- Ειδυλλίας και το φρούριο δεσπόζει στον ομώνυμο ανατολικό όρμο του Κορινθιακού κόλπου (βλ. Εικόνα 2). Η περιοχή είναι γνωστή στο ευρύ κοινό ως Πόρτο Γερμενό.

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του Υπ. Πολιτισμού, «το φρούριο των Αιγοσθένων, αποτελεί ένα από τα επιβλητικότερα αρχαία φρούρια στον ελλαδικό χώρο. Η θέση που επελέγη για να κτιστεί η αρχαία πόλη, βρίσκεται σε ένα τοπίο μοναδικού φυσικού κάλλους. Περιβάλλεται από ορεινούς όγκους που της παρέχουν γεωγραφική απομόνωση και φυσική προστασία, ενώ παράλληλα η άμεση πρόσβαση στη θάλασσα ανοίγει ορίζοντες επικοινωνίας.

Συγκεκριμένα, η αρχαία πόλη είναι κτισμένη στην ανατολική πλευρά του Κορινθιακού κόλπου, στον όρμο των Αιγοσθένων, και περιβάλλεται από τις οροσειρές του Κιθαιρώνα προς βορρά, του Μύτικα προς νότο και του Μακρού όρους προς τα νοτιοδυτικά.

Η θέση θεωρείται στρατηγικής σημασίας λόγω της εγγύτητάς της με έναν από τους κύριους στρατιωτικούς δρόμους, ο οποίος διερχόμενος από τη βόρεια Μεγαρίδα, συνέδεε Πελοπόννησο με Βοιωτία. Η θέση της αρχαίας πόλης φαίνεται να έχει χρησιμοποιηθεί από τα γεωμετρικά έως τα μεταβυζαντινά χρόνια. Το φρούριο κτίστηκε στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. προσδίδοντας στη θέση οχυρωματικό χαρακτήρα. Αποτελείται από την ακρόπολη και την κάτω πόλη, η οποία προστατευόταν από μακρά τείχη που φθάνουν μέχρι τη θάλασσα».

… συνοπτικός οδηγός πηγών…

1. 1. Υπ. Πολιτισμού & Αθλητισμού- ΟΔΥΣΣΕΥΣ Αρχαιολογικοί Χώροι: Παρέχεται συνοπτική αναφορά για το ιστορικό του φρουρίου, την περιγραφή και τα μνημεία του χώρου, χρήσιμες πληροφορίες και μόνο τρείς (3) φωτογραφίες![4]
2. Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής: Παρέχεται αναλυτική περιγραφή του αρχαιολογικού χώρου και των ειδικότερων τμημάτων και μνημείων του, καθώς και οκτώ (8) φωτογραφίες.[5]

Εξαιρετικής σημασίας είναι και η πρωτοβουλία ένταξης του μνημείου στο ευρύτερο πρόγραμμα δράσεων για τις πράσινες πολιτιστικές διαδρομές στη Δυτική Αττική λόγω της συνέργειας με την τοπική διεύθυνση πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και το κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (βλ. χαρακτηριστικά Εικόνα 3 για το 2018).

Επιπρόσθετα, το 2019 δημοσιεύτηκε ένας οδηγός για το αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων (κανονική και συνοπτική έκδοση) με πρόσβαση τόσο από την ιστοσελίδα της εν λόγω Εφορείας[6] όσο και από το επιστημονικό περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ.[7] Ο οδηγός αυτός, εκτός του πλήθους πληροφοριών για την ιστορική και αρχαιολογική σημασία, περιγραφή και εξέλιξη του μνημείου, περιλαμβάνει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

3. Δήμος Μάνδρας- Ειδυλλίας: Παρέχεται μια συνοπτική περιγραφή, δεν φαίνεται να υπάρχει ειδικό αφιέρωμα στην ιστοσελίδα του Δήμου ή να έχει εκδοθεί κάποιος σχετικός οδηγός. [8] Προβάλλεται ως αξιοθέατο της Δημοτικής Ενότητας Βιλίων χωρίς όμως να παρέχεται το αναγκαίο υλικό παρουσίασης, τεκμηρίωσης, ξενάγησης ή και πρόσβασης σε μια ψηφιακή φωτοθήκη του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου.
4. Περιφέρεια Αττικής & Περιφερειακή Ενότητα Δυτικής Αττικής: Είναι χαρακτηριστικό της αθηνοκεντρικής προσέγγισης της Αττικής ότι δεν καταγράφεται αναφορά στο αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων στην εξειδικευμένη ιστοσελίδα τουριστικής προώθησης της Περιφέρειας! (https://athensattica.com/). Το αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων απουσιάζει τόσο από την ειδικότερη κατηγορία των αρχαιολογικών χώρων όσο και από τα αξιοθέατα ανά Δήμο, την ίδια στιγμή μάλιστα που η Περιφέρεια Αττικής μέσω του ΠΕΠ έχει χρηματοδοτήσει τις εργασίες αποκατάστασης και αναστήλωσης του μνημείου και του ευρύτερου χώρου. Η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική την εποχή της λειτουργίας της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δυτικής Αττικής (ΝΑΔΑ)! Τόσο στον Οδηγός Δυτικής Αττικής του 2006 όσο και στον Τουριστικό Οδηγό Δυτικής Αττικής του 2009, το αρχαίο φρούριο όχι μόνο αναγνωρίζεται ως σημαντικός αρχαιολογικός και πολιτιστικός πόρος της περιοχής αλλά καταγράφεται μεταξύ των σημαντικότερων αξιοθέατων με συμβολή στην τοπική και περιφερειακή ιστορική ταυτότητα της περιοχής και τις όποιες προσπάθειες βιώσιμης ανάπτυξης. Μάλιστα, η ΝΑΔΑ δημοσίευσε και συνοπτικό φυλλάδιο με τίτλο «Προορισμοί με αρχαιολογικό & πολιτιστικό ενδιαφέρον. Μην πάτε μακριά. Ανακαλύψτε τη Δυτική Αττική» με το αρχαίο φρούριο να αποτελεί το ένα από τα πέντε συνολικά ιστορικά- αρχαιολογικά τοπόσημα ολόκληρης της Δυτικής Αττικής.
5. 5. Αρχαιολογικές Σχολές: Το παράδειγμα της Βρετανικής: Με αφορμή τη φωτογραφία και το δημοσίευμα «ερέθισμα», ανατρέξαμε στη ψηφιακή έκθεση της Βρετανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας για να δούμε γρήγορα το διαθέσιμο υλικό. Η Σχολή, ιδρυθείσα το 1888 (https://www.bsa.ac.uk/about-us/history/), στα πρώτα χρόνια της θεσμικής ζωής της και με περιορισμένους χρηματοδοτικούς πόρους, διενήργησε μια σειρά μικρών και βραχύβιων ανασκαφών. Μεταξύ αυτών, συγκαταλέγεται και η ανασκαφή στα Αιγόσθενα το 1893. Από εκείνη την ανασκαφή και την περίοδο μέχρι το 1921, έχουν διασωθεί τουλάχιστον δέκα-έξι (16) φωτογραφίες. Για τις ανάγκες του παρόντος άρθρου, αναδημοσιεύουμε δυο από αυτές τις φωτογραφίες. Η πρώτη (βλ. Εικόνα 4) αφορά τη γενική άποψη των Αιγοσθένων από βορειοδυτικά και, σύμφωνα με το υπόμνημα που συνοδεύει τη φωτογραφία, δείχνει και τον καταυλισμό που στήθηκε στην περιοχή για την παραμονή των αρχαιολόγων και εργατών (υπό τον αρχαιολόγο Gardner), δεδομένου ότι δεν υπήρχαν καταλύματα για τη φιλοξενία τους στην ευρύτερη περιοχή.

Η δεύτερη (βλ. Εικόνα 5) αφορά κυρίως την προοπτική του Κορινθιακού Κόλπου από το φρούριο και τον νοτιανατολικό πύργο αυτού. Ο συγκεκριμένος πύργος αποτελεί τμήμα της ακρόπολης του αρχαίου φρουρίου, είναι ο μεγαλύτερος και υψηλότερος, αποτελεί σπουδαίο μνημείο της αρχαίας οχυρωματικής τέχνης και σήμερα είναι επισκέψιμος μετά απο σημαντικές εργασίες αποκατάστασης και αναστήλωσης που ολοκληρώθηκαν το 2018.

6. Εκδόσεις της κοινωνίας των πολιτών: Η μόνη αναφορά βρίσκεται στον «Οδηγό Δυτικής Αθήνας- Αττικής» που εκδόθηκε το 2019 από την Ελληνικό Δίκτυο «Φίλοι της Φύσης» (επιμέλεια του Κ. Φωτεινάκη και έρευνα- συγγραφή της Χ. Χάρη).[9] Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι το συγκεκριμένο μνημείο και χώρος προσεγγίζονται θεματικά και ολιστικά, ενταγμένων ως αναπόσπαστων τμημάτων του συνολικού φρουριακού πλέγματος της Δυτικής Αττικής και της ιδιαίτερης πολιτιστικής και τουριστικής όψης της περιοχής μας. Έτσι, το αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων αποτελεί μια «στάση» στη συνολική πολιτιστική διαδρομή που τιτλοφορείται «Εξερευνώντας τα Τείχη, Φρούρια και Οχυρωμένες Πόλεις στους Δήμους Δυτικής Αθήνας και Δυτικής Αττικής». Όπως εύστοχα αναφέρεται στον Οδηγό, «το Φρούριο Αιγοσθένων στην περιοχή Πόρτο Γερμενό συνδυάζει την ιστορία, τη μυθολογία, τη θέα, το αγροτικό τοπίο, το βουνό και τη θάλασσα».

7. Πανεπιστημιακές μελέτες και έρευνες: Παρότι μια γρήγορη έρευνα δεν καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα για το εύρος μελετών και ερευνών που να αφορούν μόνο ή να περιλαμβάνουν το αρχαίο φρούριο, εντοπίζονται δημοσιεύσεις με εξαιρετικά αξιόλογο πραγματολογικό υλικό αλλά και προτάσεις για την ανάδειξη του μνημείου και την προσέγγισή του με συγκεκριμένα κριτήρια. Χαρακτηριστική είναι η μεταπτυχιακή έρευνα της Ε. Σιμέλη στο ΕΜΠ για τα «Κάστρα της Δυτικής Αττικής: Αιγόσθενα, Ελευθερές και ο πύργος της Οινόης» (2018). Αντικείμενο της μελέτης είναι η παρουσίαση των τριών οχυρωματικών θέσεων και η διερεύνηση των διάφορων στρατηγικών ανάδειξης που έχουν ήδη εφαρμοστεί ή που ενδείκνυνται να εφαρμοστούν στις τρεις αυτές περιπτώσεις. Πέρα από τα πλούσια πραγματολογικά στοιχεία της μελέτης για τα εν λόγω  μνημειακά σύνολα, παρατίθεται εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης των μνημείων, συνοπτική καταγραφή των επεμβάσεων και η αξιολόγησή τους με άξονα την τήρηση των βασικών αρχών της ανάδειξης. Ειδικά για το αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων, η ερευνήτρια διατυπώνει συγκεκριμένες προτάσεις και αρχές για την ολοκληρωμένη ανάδειξη του χώρου ως αρχαιολογικού-οικολογικού πάρκου, βασιζόμενη σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου και στην ιδέα διοργάνωσης ενός τοπικού-περιφερειακού πολιτιστικού φεστιβάλ με επίκεντρο το αρχαίο φρούριο. Στο παράρτημα της μελέτης, παρατίθεται πλούσιο χαρτογραφικό και φωτογραφικό υλικό.

8. Εθνικός και περιφερειακός τύπος: Συνήθως οι αναφορές περιορίζονται στο Πόρτο Γερμενό για τις ωραίες παραλίες του ως καλοκαιρινού προορισμού. Στα λίγα παραδείγματα που εντοπίζουμε προσπάθεια ανάδειξης του αρχαίου φρουρίου, περιλαμβάνονται σε εθνικό επίπεδο η Καθημερινή (https://www.kathimerini.gr) και σε περιφερειακό επίπεδο, η Ενημέρωση Μεγάρων & Δυτικής Αττικής (https://enimerosi-news.gr) και το MegaraTv (https://www.megaratv.gr). Αναλυτικότερα:

• Στην Καθημερινή έχουν δημοσιευτεί άρθρα για το φρούριο των Αιγοσθένων που αναδεικνύουν την αρχαιολογική, ιστορική, οικολογική αλλά και θεραπευτική αξία του μνημείου και της περιοχής.[10]
• Στην Ενημέρωση Μεγάρων & Δυτικής Αττικής έχουν δημοσιευτεί άρθρα που αναδεικνύουν το συγκεκριμένο χώρο στο πλαίσιο ευρύτερων θεωρήσεων για τη Δυτική Αττική και το πολιτιστικό απόθεμά της.[11]
• Στο MegaraTV έχουν δημοσιευτεί άρθρα και πληροφορίες για τα πολιτιστικά δρώμενα στο χώρο και τη σημασία του για εκπαιδευτικά και περιβαλλοντικά προγράμματα.[12]

…καταληκτικά

Παρά τον όποιο χωρικό στιγματισμό της Δυτικής Αττικής (έγινε ακόμα πιο έντονος την τρέχουσα περίοδο της υγειονομικής κρίσης) και την εμπέδωση της εικόνας υποβάθμισης και περιθωριοποίησής της, η περιοχή διαθέτει ένα εξαιρετικά πλούσιο και μοναδικό αρχαιολογικό, ιστορικό και οικολογικό αποτύπωμα προκειμένου να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί ένα τοπικό στρατηγικό σχέδιο στα πεδία του πολιτισμού, του τουρισμού και της βιώσιμης ανάπτυξης. Το αρχαίο φρούριο Αιγόσθενων και γενικότερα το φρουριακό και οχυρωματικό σύνολο της Δυτικής Αττικής αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα αυτής της προσπάθειας.

Η διοικητική υποβάθμισης της Δυτικής Αττικής σε μια ακόμα «θεματική αντιπεριφέρεια» στην αθηνοκεντρική Αττική σε συνδυασμό με τις περιορισμένες δράσεις των Δήμων της περιοχής,  αποτελούν αδύνατα σημεία αυτής της προσπάθειας. Το αισιόδοξο μήνυμα, όμως, είναι ότι τόσο δυνάμεις της κοινωνίας των πολιτών όσο και κάποιων δημοσίων αρχών (κυρίως αρχαιολογικών και εκπαιδευτικών) και του τοπικού τύπου, διατηρούν τη βούληση για ανάδειξη και προστασία αυτού του μοναδικού πολιτιστικού πλούτου της περιοχής. Μπορούμε και να βλέπουμε και να διαβάζουμε τη Δυτική Αττική αλλιώς!

[1] https://www.kathimerini.gr/culture/athinaika-plus/561237892/martin-sinkler-choynt-o-vretanos-archaiologos-poy-agapise-toys-minoites/.

[2] https://enimerosi-news.gr/afti-einai-i-ellada-afti-einai-i-dytiki-attiki/.

[3] https://www.academia.edu/42718189/%CE%A4%CE%B1_%CE%9C%CE%AD%CE%B3%CE%B1%CF%81%CE%B1_%CE%BC%CE%AD%CF%83%CE%B1_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CF%84%CE%B1_%CE%B1%CF%85%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AC_%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%89%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC_%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1_%CE%99_.

[4] http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=12862.

[5] https://www.efada.gr/.

[6] https://www.efada.gr/Portals/0/116_144_T131_%CE%91%CE%A1%CE%A7%CE%91%CE%99%CE%9F%CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%A3-%CE%A7%CE%A9%CE%A1%CE%9F%CE%A3_2.pdf.

[7] https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2020/12/116_144_T131_%CE%91%CE%A1%CE%A7%CE%91%CE%99%CE%9F%CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%A3-%CE%A7%CE%A9%CE%A1%CE%9F%CE%A3.pdf.

[8] https://mandras-eidyllias.gr/dimotikes-enothtes/vilia/.

[9] https://www.gowestathens.gr/%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%ce%bd%ce%bf%ce%b9%ce%ba%cf%84%ce%b7-%ce%b2%ce%b9%ce%b2%ce%bb%ce%b9%ce%bf%ce%b8%ce%b7%ce%ba%ce%b7-%ce%bf-%ce%bf%ce%b4%ce%b7%ce%b3%ce%bf%cf%83-%ce%b4%cf%85%cf%84/.

[10] https://www.kathimerini.gr/society/1068469/therapeytiki-volta-sta-meri-toy-melampodos-ston-archaiologiko-choro-ton-aigosthenon, https://www.kathimerini.gr/society/826296/sta-aigosthena-epivlitiko-kallos-kai-archaia-dynami & https://www.kathimerini.gr/society/996656/egkainiazetai-o-triorofos-pyrgos-sto-froyrio-aigosthenon.

[11] https://enimerosi-news.gr/prasines-politistikes-diadromes-sta-mnimeia-tis-megaridas, https://enimerosi-news.gr/egkainia-ston-anastilomeno-pyrgo-tou-archaiou-frouriou-aigosthenon & https://enimerosi-news.gr/afti-einai-i-ellada-afti-einai-i-dytiki-attiki.

[12] https://www.megaratv.gr/pnoes-anemon-sto-archaio-frourio-aigosthenon & https://www.megaratv.gr/gnorimia-ekpaideftikon-me-mnimeia-tis-megaridas.